Çok partili yılların çok renkli günleri

“100. Yılında Cumhuriyet’in Popüler Kültür Haritası”nda Derya Bengi ve Erdir Zat yüzüncü yılını kutlamaya hazırlandığımız cumhuriyetin tarihçesini farklı bir açıdan anlatıyor. Derya Bengi, üç ciltte tamamlanacak dizi için “Cumhuriyet tarihinde siyasetin ana istasyonlarına uğramayı ihmal etmeden, yolda pencere kenarından gözüken manzarayı seyredecek, gündelik hayatın küçük zevk ve alışkanlıklarına, ayrıntılarına eğilecek” diyor sunuş yazısında.

“100. Yılında Cumhuriyet’in Popüler Kültür Haritası”nın 1923-1950 arasını kaplayan ilk cildi ‘Her Savaştan Bir Yara’ adını taşıyordu. 1950-1980 yıllarına odaklanan ikinci cilt “Belki Duyulur Sesim”. Serinin üçüncü cildi Cumhuriyet’in 100. Yılında, yani gelecek yıl çıkacakmış.

“Her Savaştan Bir Yara”, erken Cumhuriyet’e, tek parti dönemine, Atatürk’lü, İnönü’lü yıllara bakılıyordu. İmparatorluktan ulus devlete, Hilafet’ten Cumhuriyet’e geçen genç bir ülkenin gündelik hayatının, popüler kültürünün öyküleriydi anlatılan.

İkinci cilt adını çok sevilen bir şarkıdan “Gökyüzünde Yalnız Gezen Yıldızlar”ın “Bir haykırsam belki duyulur sesim” dizesinden almış. Adnan Menderes’li, Süleyman Demirel’li ve Bülent Ecevit’li yıllarda insanlar nasıl yaşıyordu, nelerle ilgileniyor, neler dinliyor, neler okuyor, neler seyrediyorlardı sorularının izini sürüyorlar.

1923’ten 1950’ye geçen yıllar cumhuriyetin kuruluşu, tek partili dönem, savaşlarla geçtikten sonra çok partili dönemle birlikte gündelik yaşam da farklı bir boyut kazanmış. Tabii yaşanan değişim ve renklenme sadece ülkemize özgü değil. Savaş sonrasının verdiği farklı bir heyecan var tüm Dünya’da. Artık hiçbir ülkenin, toplumun kendi kendine, dünyaya kapalı yaşaması mümkün değil. Özellikle ABD’de ve Avrupa’daki tüm gelişmeler Türkiye’ye de yansıyor. Değişim Amerikan yardımlarıyla, 68’in heyecanıyla ülkeye geliyor. Askeri müdahalelerle ülkenin siyasi ve toplumsal yapısı değiştirilirken halk da giyim kuşamdan, yeme içmeye, eğlenmeye uzanan bir hatta yaşam biçimini değiştiriyor. 

“Belki Duyulur Sesim”in amacı da siyasetin temel tartışmalarının geçirdiği evrimi, gündelik hayatın küçük zevk ve alışkanlıklarındaki değişimi, eğlence hayatında, yeme içme kültüründe, tatil anlayışında, sporda nelerin başlayıp nelerin bittiğini, geçmişten alınan mirasla bugüne bırakılanlar arasındaki dengeyi araştırmak diye belirlenmiş. 1950’de 1980’e dek geçen zamana gazete sütunlarının, dergilerin, Meclis tutanaklarının, mektupların, hatıratların, romanların, filmlerin ve şarkıların penceresinden bakmışlar.  

Derya Bengi ve Erdir Zat, fotoğraf, karikatür ve resimlerden oluşan bol görselle desteklenen ansiklopedik bir çalışma yapmış. Kitap kronolojik değil, A’dan başlayıp madde madde Z’ye doğru gidiyor. Hangi yıl neyin olduğunu, nelerin yaşandığını değil de bütün bir tarih dilimine bakalım istenmiş. Ansiklopedi anlayışına uygun olarak destek de almışlar. Başta Merve Erol ve Gökhan Akçura olmak üzere birçok değerli yazar ve araştırmacının katkısı olmuş bu çalışmaya.

Çalışma kronolojik olmadığı gibi tek tek kişileri ya da olayları izleyerek okuyabileceğiniz bir yapıda da değil. Örneğin bir Metin Oktay maddesi yok. Metin Oktay’ın lakabı olan “Taçsız Kral” maddesi de yok. “Ağları Delen Gol” maddesi var. Maddenin alt başlıkları da şöyle “Metin Oktay ve Sosyalizm, Taçsız Kral, Bazuka mermisi, Gitti Metin geldi Metin, Gladyatör ile Ulysseus”. Bir makale uzunluğundaki bu maddede Metin Oktay’ın ağları delen golünden yola çıkıp ünlü golcünün tek filmine, siyasi görüşlerine, bu görüşlerin dönemin köşe yazarlarınca nasıl değerlendirildiğine, Metin Kurt’la ilişkisine varan bir anlatım var. Çok şey öğreniyorsunuz ve oldukça akıcı bir şekilde anlatılmış her şey.

Her harf “Ağları Delen Gol” maddesi gibi çok boyutlu ve uzun dört- beş madde ve daha kısa maddelerden oluşuyor. Örneğin A harfinde, Af, Anıtkabir, Aranjmanlar, Ayak-Bacak Fabrikası uzun maddeleri oluşturuyor. Abdülcanbaz, Adam, Akdeniz Oyunları, Allah Cezanı Versin Osman Bey, Almanya Acı Vatan, Alyans Evleri, Anadol, Anneler Günü, Asrın Resmi gibi kısa maddeler de var. Tek tek her maddeyi okumanız gerekiyor. Çünkü “Belki Duyulur Sesim” ansiklopedik olsa da bir başvuru kaynağından çok baştan sona okunması gereken bir kitap.   

Bu çok kapsamlı ve büyük emek ürünü çalışmayı hazırlayan Derya Bengi ve Erdir Zat’ın tercihi eserlerinin baştan sona okunması olabilir. Haklılar da. Ama bu okumanın sonrasında birkaç küçük katkıyla bu değerli eserin başvuru kaynağı olarak da kullanılması sağlanabilirdi. Kitabın sonundaki kişi adları dizini bu amaca hizmet ediyor olabilir ama yetmiyor. Bir konu ve kavramlar dizini de yapılabilir, bir kronolojide hangi maddenin hangi olayla ilişkili olduğu da belirtilebilirdi. Bunlar büyük eksikler değil, yeni baskılarda giderilebilirler. 

“100. Yılında Cumhuriyet’in Popüler Kültür Haritası”nın ikinci cildi “Belki Duyulur Sesim” 1950’lerden 80’e dek Türkiye’deki yaşamı, siyasi ve kültürel değişimi popüler kültürün verileriyle ele alan, zevkle ve çok şey öğrenerek okunan, bir başvuru kaynağı olarak da kullanılabilecek önemli bir çalışma. (04.02.2022, Hürriyet Kitap - Sanat).